विज्ञान व मानसशास्त्र हे वेगवेगळे विषय परंतु गुंतागुंत मात्र जरूर आहे. जेंव्हा विज्ञानाचा अतिवापर होतो त्याचा दुष्परिणाम मनावर, मेंदूवर नक्कीच होतो. अशावेळेस, विज्ञान ही शापाची भूमिका साकारत असते. विज्ञान हे शाप की वरदान आहे हे बऱ्याचदा आपली वर्तणूक ठरवत असते. माणूस आपल्या वर्तणूकीतून चुका करतो आणि पस्तावतो. त्यातून बाहेर पडण्याचे विविध मार्ग, एकतर प्राथमिक स्टेज मध्ये मानसशास्त्राचा वापर करून पुढे जाणे अथवा गोळ्या घेऊन ठीक होणे. कोविड दरम्यान अनेकजण विज्ञानाचा अतिवापर करून अक्षरशः मानसिक आजारी पडले. मग तो टीव्ही असो की मोबाइल असो की म्यूजिक. विज्ञानाचा वापर जर आपल्या मदतीसाठी केला तर मात्र मानवाला त्याचा फायदा नक्कीच झालेला आहे. म्हणून योग्य की अयोग्य या विचारांचा आपण अभ्यास करणे गरजेचे आहे. विज्ञानाबाबत सर्वाना माहिती आहे परंतु मानसशास्त्र संबंधी खूप कमी माहिती जनमानसात आहे. या दोन्ही गोष्टींचा बॅलेन्स कुठेतरी आपण करायला हवा.
मानसशास्त्राचा उपयोग खूप उपयुक्त आहे. वेगवेगळ्या क्षेत्रात आणि मानसशास्त्रज्ञांचे कार्य वेगवेगळ्या क्षेत्रात फायदेशीर आहे. या विषयात बरेच विशिष्ट वैशिष्ट्ये आहेत. सायलॉजिस्ट हा व्यावसायिक असतो जो वैज्ञानिक दृष्टीकोनातून लोक आणि गट कसे विचार करतात, कसे वागतात आणि कसे अभ्यासतात आणि जे ज्ञान, तंत्रे आणि साधने त्यांच्याकडे आहेत याबाबत अभ्यास करतात.
मानसशास्त्र फक्त मनोरुग्णांशी संबंधित नाही तर तो ठराविक ठिकाणी मुलांना, पालकांना, शाळांना, संस्था, कंपन्यांमध्ये, बिझनेस जगात, स्पोर्ट्स क्लबमध्ये यांना चांगल्या प्रकारे मदत करू शकतो. एक लोकप्रिय विश्वास असा आहे की मानसोपचार तज्ञ पूर्णपणे आणि केवळ मानसिक विकारांनी त्रस्त असलेल्या रूग्णांना भेटतो किंवा त्यांचा इलाज करतो. वास्तविकता अशी आहे की मानसशास्त्र व्यावसायिक वेगवेगळी कार्ये करतात आणि त्यातील काही लोकांच्या मानसिक समस्यांचे निदान आणि उपचार करणे हे असूनही, हा व्यावसायिक वेगवेगळ्या वातावरणात उपस्थित आहे, ज्यांना रुग्णालय किंवा रुग्णालयात आवश्यक नसते. उदा. मानसशास्त्रज्ञ कंपन्यांमध्ये काम करू शकतात कर्मचारी निवड प्रक्रिया पार पाडणे किंवा कामगारांच्या प्रशिक्षणात भाग घेऊन ते शाळांमध्ये कार्य करू शकतील जेणेकरुन विशेष शैक्षणिक अडचणी असलेल्या मुलांची शैक्षणिक कार्यक्षमता सुधारू शकेल आणि त्यांच्या वयाच्या कोणत्याही मुलासारख्याच संधी व समान हक्क मिळावेत.
मानसशास्त्राचे फायदे अनेक पटीने आहेत. मानसशास्त्र आपल्या जीवनातील बर्‍याच क्षेत्रांवर आणि भिन्न संदर्भांवर सकारात्मक प्रभाव पाडत असल्याने त्याचा व्यापक वापर हा केला तर मानसिक आजार टाळता येऊ शकतात.
कितीही जनजागृती केली तरी अनेकांना मानसोपचार घ्यावेसे वाटत नाही. मग समुपदेशन घ्यावे कुुणी?
१. कौटुंबिक कलह टाळायचे असतील तर नक्कीच शहाण्या व्यक्तीने पुढे येऊन समुपदेशन घेतल्यास होणारे मानसिक नुकसान टाळू शकतो.
२. विद्यार्थी. अभ्यासाच्या विविध प्रकारच्या पद्धती समुपदेशन घेऊन तयार करू शकतात.
३. चिडचिड, घालमेल, रागराग, अतीहव्यास, अतीहळवेपणा, जळका स्वभाव अशा अनेक व्यक्ती.
४. आत्मविश्वास कमी असणारे.
५. विवाहपूर्व आणि पश्चात कुटुंब.
६. एखादी अप्रिय घटना, आघात घडल्या नंतर समुपदेशन महत्त्वाचे कार्य करते.
७. ज्या घरात मानसिक रोगी आहेत, त्यांच्या समवेत राहणाऱ्या व्यक्तींनी.
८. नियमित मानसिक आरोग्य तपासणीसाठी. काही झाले नसेल तरी आपण मानसिक रित्या स्वस्थ आहोत का, यासाठी.
९. चिंता, तणाव, उदासीनता यांची तीव्रता जाणून घेऊन समुपदेशनासाठी.
१०. अनेकविध लहानसहान आजारासाठी अशा भेटी उपयुक्त ठरतात.
मानसशास्त्राचे फायदे असेः
1. बरे होणे, संभाषण कौशल्य सुधारणे, आणि लोकांचा संबंध व्यवस्थित करणे.
2. भावनिक बुद्धिमत्ता आणि संघर्ष निराकरण सुधारण्यात मदत होते.
3. आपल्या जोडीदारासह आणि कुटूंबाशी आणि अर्थातच आपले कल्याण करणे.
4. लोकांची मानसिक क्षमता वाढवणे.
5. आजारी असलेल्या लोकांचे जीवनमान सुधारण्यासाठी मदत होते. (उदाहरणार्थ मधुमेह किंवा कर्करोग).
6. भिन्न मानसिक विकारांवर मात करण्यासाठी निदान आणि हस्तक्षेप.
7. मुलांचे अध्यापन व शिक्षण प्रक्रिया, आणि सर्व विद्यार्थ्यांना आपल्या सवयी सुधारण्यासाठी मदत होते.
8. मूल्यमापनाची प्रक्रिया सुधारणे आणि बदल समाविष्ट करणे. हे बदल सर्व प्रकारचे असू शकतात, उदाहरणार्थ, मादक पदार्थांच्या व्यसनाधीन व्यक्तींबरोबर वागताना.
9. कर्मचार्‍यांची निवड, कार्यसंघ, कंपनी उत्पादन आणि कर्मचारी कल्याण प्रक्रियेत सुधारणा करणे.
10. मानसशास्त्रीय हस्तक्षेप करून औषधोपचारांची आवश्यकता कमी होते.
11. खेळाशी संबंधित आत्मविश्वास, सक्रियतेची पातळी, आक्रमकता, चिकाटी किंवा कार्यसंघ एकता तयार होते.
श्रीकांत कुलांगे
मानसोपचार तज्ञ